Borelioza – objawy, przyczyny i leczenie boreliozy

Borelioza, nazywana także chorobą z Lyme, to najczęstsza w Europie bakteryjna choroba odkleszczowa. Wywołują ją krętki Borrelia burgdorferi sensu lato, które przedostają się do organizmu człowieka podczas ukłucia przez kleszcza. Choroba potrafi dawać objawy skórne, neurologiczne, sercowe i stawowe, a jej obraz bywa zmienny w czasie. Ponieważ nie każdy epizod kontaktu z kleszczem kończy się zakażeniem, a nie każdy przypadek zakażenia przebiega z typowym rumieniem, kluczowe są czujność, szybkie rozpoznanie i odpowiednio dobrane leczenie. Poniżej zebraliśmy rzetelne, praktyczne informacje, które ułatwią zrozumienie przebiegu boreliozy, zasad diagnostyki, leczenia i profilaktyki.

Czym jest borelioza i jak dochodzi do zakażenia?

Borelioza to choroba zakaźna wywołana przez krętki z grupy Borrelia, przenoszone głównie przez kleszcze z rodzaju Ixodes. Bakterie bytują w jelicie kleszcza, a podczas żerowania mogą wnikać do skóry człowieka wraz ze śliną pasożyta. Ukłucie zwykle jest bezbolesne, ponieważ w ślinie kleszcza znajdują się substancje znieczulające i przeciwkrzepliwe, dlatego wiele osób zauważa pajęczaka dopiero po kilku godzinach, często dopiero podczas kąpieli.

Ryzyko zakażenia zależy między innymi od tego, czy kleszcz jest nosicielem krętków oraz jak długo pozostaje w skórze. Uważa się, że szybkie usunięcie kleszcza, najlepiej w ciągu pierwszej doby, zmniejsza prawdopodobieństwo transmisji. Kleszcze przebywają nie tylko w lasach, ale także w miejskich parkach, na łąkach, w przydomowych ogrodach, w zaroślach i wysokiej trawie. Najchętniej wbijają się w miejsca cienkiej, dobrze ukrwionej skóry, takie jak pachy, pachwiny, okolice uszu i szyi, pępek, fałdy łokciowe i podkolanowe, u dzieci bardzo często skóra głowy.

Jakie są etapy boreliozy i kiedy pojawiają się pierwsze objawy?

Okres wylęgania boreliozy wynosi zwykle od 3 do 30 dni, choć niekiedy pierwsze dolegliwości uwidaczniają się później. Klasycznie opisuje się trzy etapy choroby, które mogą na siebie zachodzić, a intensywność i zestaw objawów bywają u różnych osób odmienne.

• Postać wczesna, ograniczona, pojawia się zwykle w ciągu 1 do 8 tygodni od zakażenia. Najbardziej charakterystycznym objawem jest rumień wędrujący.
• Postać wczesna, rozsiana, może rozwinąć się w ciągu 3 do 26 tygodni od zakażenia, obejmuje już objawy spoza miejsca ukłucia, na przykład ze strony układu nerwowego lub serca.
• Postać późna, najczęściej po 6 do 12 miesiącach, wiąże się z utrzymującymi się dolegliwościami stawowymi, skórnymi lub neurologicznymi.

Ważne, aby pamiętać, że nie każdy chory przejdzie wszystkie etapy, a kolejność lub dynamika objawów mogą się różnić. Zdarza się również przebieg bez typowego rumienia, co bywa przyczyną opóźnionego rozpoznania.

Jak wygląda rumień wędrujący i jakie inne objawy pojawiają się najwcześniej?

Rumień wędrujący, po angielsku erythema migrans, to najważniejszy, w praktyce rozpoznawczy objaw wczesnej boreliozy. Początkowo widoczna jest czerwonawa plamka w miejscu ukłucia, która stopniowo powiększa się obwodowo, często z przejaśnieniem w centrum. Za zmianę boreliozową uznaje się zwykle ognisko o średnicy powyżej 5 cm, pojawiające się po kilku dniach od kontaktu z kleszczem, najczęściej około tygodnia. Zmiana nie boli i nie swędzi. Niewielkie zaczerwienienie, które ujawnia się w ciągu pierwszych dwóch dni po ukłuciu, bywa jedynie odczynem miejscowym i samoistnie znika.

W części przypadków towarzyszą temu objawy grypopodobne, na przykład stan podgorączkowy, uczucie rozbicia, bóle mięśni i stawów, bóle głowy oraz powiększenie okolicznych węzłów chłonnych. U dzieci i rzadziej u dorosłych może wystąpić chłoniak limfocytowy skóry, czyli niebolesny, sinoczerwony guzek o średnicy od kilku milimetrów do około centymetra, zwykle na małżowinie usznej, brodawce sutkowej lub mosznie.

Jakie są objawy narządowe, gdy choroba szerzy się poza skórę?

Na etapie wczesnym rozsianym oraz w postaci późnej objawy mogą dotyczyć układu nerwowego, serca lub stawów. Ich nasilenie jest zróżnicowane, a rozpoznanie wymaga wykluczenia innych przyczyn podobnych dolegliwości.

• Neuroborelioza, najczęściej porażenie nerwu twarzowego, szczególnie u dzieci, często obustronne. Możliwe są też bóle korzeniowe, zaburzenia czucia, rzadziej zapalenie opon mózgowo rdzeniowych, objawiające się bólami głowy, sztywnością karku, światłowstrętem i gorączką. W diagnostyce wykorzystuje się badania serologiczne oraz, w uzasadnionych sytuacjach, ocenę płynu mózgowo rdzeniowego.
• Zapalenie mięśnia sercowego i zaburzenia przewodzenia, na przykład blok przedsionkowo komorowy o zmiennym stopniu, kołatania, bóle w klatce piersiowej, uczucie osłabienia. Wymaga to pilnej oceny kardiologicznej, EKG oraz monitorowania.
• Zapalenie stawów, zwykle nawracające i asymetryczne, najczęściej zajmuje duże stawy, na przykład kolanowy. Występują obrzęk, ból i ograniczenie ruchów, czasem z wysiękiem. W postaci późnej dolegliwości mogą utrzymywać się miesiącami.
• Przewlekłe zanikowe zapalenie skóry kończyn, typowe dla późnej boreliozy, charakteryzuje się początkowo zaczerwienieniem i obrzękiem, a następnie ścieńczeniem skóry na grzbietach stóp i rąk lub na podudziach.

Jak diagnozuje się boreliozę, kiedy wystarczy badanie kliniczne, a kiedy potrzebne są testy?

W przypadku typowego rumienia wędrującego rozpoznanie stawia się klinicznie, czyli na podstawie obrazu zmiany skórnej i wywiadu. Nie ma potrzeby potwierdzania go testami laboratoryjnymi, a co ważne, w bardzo wczesnym etapie serologia mogłaby być jeszcze ujemna.

Jeżeli obraz nie jest jednoznaczny lub występują objawy narządowe, stosuje się badania przeciwciał przeciw Borrelia we krwi, wykonywane najczęściej w dwustopniowym schemacie. Najpierw test przesiewowy, a w razie wyniku dodatniego lub granicznego test potwierdzenia inną metodą. W neuroboreliozie pomocna bywa ocena płynu mózgowo rdzeniowego pod kątem zapalenia oraz obecności swoistych przeciwciał syntetyzowanych wewnątrz ośrodkowego układu nerwowego. Zdarza się, że do ustalenia etiologii zapalenia stawów konieczne jest wykluczenie innych chorób, na przykład reumatologicznych.

Należy pamiętać, że dodatnie przeciwciała świadczą o kontakcie układu odpornościowego z krętkami, nie zawsze o aktywnym zakażeniu. Dlatego interpretacja wyników powinna być powiązana z objawami klinicznymi i przebiegiem choroby.

Jak leczy się boreliozę i jak długo trwa terapia?

Leczenie dobiera się do postaci klinicznej i nasilenia objawów. W wczesnej postaci skórnej, przy rumieniu wędrującym, standardem jest antybiotykoterapia doustna. U dorosłych często stosuje się doksycyklinę, u dzieci i kobiet w ciąży amoksycylinę. W wybranych sytuacjach klinicznych wykorzystywana bywa także cefuroksym aksetyl. Kuracja trwa zazwyczaj 14 do 21 dni, według zaleceń lekarza.

W przypadku neuroboreliozy z zajęciem ośrodkowego układu nerwowego oraz przy zajęciu serca konieczne bywa leczenie dożylne w warunkach szpitalnych, z użyciem antybiotyków z grupy cefalosporyn o odpowiednim spektrum. Zapalenie stawów, jeśli nie jest ciężkie, zwykle leczy się antybiotykami doustnie, natomiast postacie powikłane mogą wymagać terapii dożylnej. O wyborze leku, dawce i czasie decyduje lekarz, biorąc pod uwagę wiek, choroby współistniejące i tolerancję leczenia.

Skuteczność terapii ocenia się klinicznie, czyli poprzez ustępowanie objawów. Znikanie rumienia, poprawa ruchomości stawu czy wygaszanie dolegliwości neurologicznych to sygnał, że leczenie przynosi efekt. Rutynowe, powtarzane po leczeniu badania serologiczne nie są pomocne w ocenie skuteczności, ponieważ przeciwciała mogą utrzymywać się przez dłuższy czas.

Czym jest zespół poboreliozowy i dlaczego nie leczy się go długotrwałymi antybiotykami?

U części pacjentów po zakończonym leczeniu utrzymują się nieswoiste dolegliwości, na przykład zmęczenie, bóle mięśni i stawów, zaburzenia snu, trudności z koncentracją. Zespół tych objawów bywa określany jako zespół poboreliozowy. Jego przyczyny są złożone, a leczenie wymaga podejścia objawowego, pracy nad higieną snu, aktywnością fizyczną dostosowaną do sił, wsparciem przeciwbólowym, czasem pomocą psychologiczną.

Długotrwałe lub wielokrotnie powtarzane antybiotykoterapie bez wskazań nie poprawiają rokowania w zespole poboreliozowym, za to niosą ryzyko działań niepożądanych, w tym zaburzeń flory jelitowej czy nadkażeń. Dlatego plan postępowania powinien być układany indywidualnie z lekarzem, a w razie wątpliwości co do rozpoznania warto rozważyć ponowną ocenę kliniczną.

Jak bezpiecznie usunąć kleszcza i jak wygląda skuteczna profilaktyka boreliozy?

Najważniejsza jest profilaktyka ekspozycji oraz szybkie usunięcie pajęczaka. Oto praktyczne wskazówki:

• Ubiór na wyjścia w tereny zielone, długie rękawy i nogawki, skarpety na nogawki, jasne tkaniny ułatwiające zauważenie kleszcza, pełne buty.
• Repelenty stosowane na odsłoniętą skórę i odzież zgodnie z instrukcją, z uwzględnieniem wieku i przeciwwskazań.
• Przegląd ciała po powrocie ze spaceru, u dzieci szczególnie skóra głowy, za uszami, kark. Pomóc może prysznic i dokładne obejrzenie skóry w dobrym świetle.
• Usuwanie kleszcza, jak najszybciej, za pomocą pęsety lub karty do kleszczy, chwytając przy samej skórze i pociągając prostopadle do powierzchni, bez smarowania tłuszczem lub spirytusem, co mogłoby zwiększyć ekspozycję na ślinę pasożyta. Po zabiegu zdezynfekuj skórę i obserwuj miejsce przez około miesiąc.
• Odzież po spacerze warto wyprać lub dokładnie wytrzepać. Wysoka temperatura pomaga usunąć potencjalne pajęczaki.

Po samym ukłuciu kleszcza nie zaleca się rutynowo antybiotyków. W niektórych krajach rozważa się krótką profilaktykę w bardzo konkretnych okolicznościach, jednak w praktyce kluczowe są obserwacja skóry oraz szybkie zgłoszenie się do lekarza, gdy pojawi się rumień lub objawy ogólne.

Kiedy zgłosić się do lekarza i na co zwrócić uwagę w trakcie obserwacji?

Kontakt ze specjalistą jest wskazany, gdy:

• po kilku dniach do kilku tygodni od ugryzienia pojawia się rumień wędrujący lub inne niepokojące zmiany skórne,
• występują objawy grypopodobne, nietypowe zmęczenie, bóle mięśni i stawów, ból głowy,
• pojawiają się objawy neurologiczne, na przykład opadanie kącika ust, zaburzenia czucia, bóle korzeniowe, sztywność karku,
• występują kołatania serca, zawroty głowy, omdlenia lub bóle w klatce piersiowej,
• zauważalne jest nawracające zapalenie stawów, szczególnie z obrzękiem i ograniczeniem ruchomości.

Wczesne zgłoszenie się do lekarza ułatwia rozpoznanie i skraca czas terapii. Gdy objawy są nietypowe lub wielonarządowe, plan postępowania może wymagać współpracy kilku specjalistów, na przykład lekarza rodzinnego, neurologa, kardiologa i dermatologa.

Jak wygląda życie po boreliozie, czyli o rokowaniu i powrocie do formy?

U większości osób, które otrzymują wczesne, adekwatne leczenie, rokowanie jest dobre. Rumień wędrujący zwykle znika w ciągu kilku tygodni, a dolegliwości ogólne ustępują. W zapaleniu stawów lub po powikłaniach neurologicznych powrót do pełni formy bywa dłuższy, jednak systematyczna rehabilitacja, stopniowy trening wydolnościowy, dbałość o sen i redukcję stresu wspierają rekonwalescencję. Ważne jest, aby nie przeciążać się zaraz po zakończeniu kuracji. W razie utrzymywania się dolegliwości lekarz zaplanuje kontrolę i ewentualną modyfikację postępowania.

Jak odróżnić mity o boreliozie od faktów i gdzie szukać rzetelnych informacji?

Wokół boreliozy narosło wiele mitów. Jedne z nich mówią, że każdy kleszcz zakaża, inne że chorobę można rozpoznać wyłącznie na podstawie testu, jeszcze inne sugerują konieczność wielomiesięcznych antybiotykoterapii. Fakty są takie, że:

• nie każdy kleszcz przenosi krętki, dlatego nie każde ukłucie kończy się zakażeniem,
• rumień wędrujący rozpoznaje się klinicznie i wdraża leczenie bez czekania na wyniki serologii,
• testy przeciwciał mają sens w odpowiednim czasie od zakażenia i w odpowiednim kontekście klinicznym,
• długie, wielokrotne antybiotykoterapie bez wskazań nie poprawiają rokowania, a zwiększają ryzyko działań niepożądanych.

W razie wątpliwości warto skonsultować się z lekarzem, który uwzględni pełny obraz kliniczny i zaproponuje rzetelny plan diagnostyczno terapeutyczny.

Jeżeli zauważyłeś u siebie niepokojące objawy po ukłuciu kleszcza albo potrzebujesz szybko omówić wyniki badań i zaplanować leczenie, skorzystaj z wygodnych konsultacji na odległość. W przypadku nagłego pogorszenia samopoczucia lub konieczności czasowej niezdolności do pracy możesz umówić L4 online, a jeśli lekarz zaleci antybiotyk lub leki wspomagające, łatwo zamówisz recepta online. Dzięki telemedycynie uzyskasz szybkie wsparcie i jasne wskazówki, jak bezpiecznie przejść przez diagnostykę i terapię boreliozy.