Wstrząs anafilaktyczny – przyczyny, objawy i leczenie

Wstrząs anafilaktyczny to jedna z najgroźniejszych reakcji, jakie mogą wystąpić w organizmie człowieka. Rozwija się błyskawicznie i bez odpowiedniej pomocy może prowadzić do zatrzymania krążenia i śmierci. Choć wiele osób słyszało o anafilaksji, wciąż niewielu potrafi rozpoznać jej objawy i zareagować właściwie. Tymczasem szybkie podanie adrenaliny może uratować życie. W tym artykule wyjaśniamy, jak dochodzi do wstrząsu anafilaktycznego, jakie są jego objawy, jak wygląda leczenie i dlaczego tak istotna jest natychmiastowa reakcja.

Jak dochodzi do wstrząsu anafilaktycznego?

Wstrząs anafilaktyczny jest wynikiem reakcji nadwrażliwości organizmu na kontakt z antygenem – może to być użądlenie przez owada, spożycie uczulającego pokarmu, lek, lateks, a nawet kontakt z substancją chemiczną. Układ odpornościowy rozpoznaje alergen jako zagrożenie i reaguje nadmiernie, uruchamiając kaskadę reakcji immunologicznych. Dochodzi do produkcji przeciwciał IgE, które wiążą się z receptorami na komórkach tucznych i bazofilach. W efekcie uwalniane są mediatory zapalne, przede wszystkim histamina, odpowiedzialna za rozszerzenie naczyń, obrzęki i spadek ciśnienia tętniczego.

Choć mechanizm ten wydaje się skomplikowany, jego skutki są natychmiastowe. Gwałtowny spadek ciśnienia krwi, zwężenie dróg oddechowych i zaburzenia krążenia mogą doprowadzić do utraty przytomności w ciągu kilku minut. Dlatego adrenalina podana domięśniowo jest lekiem pierwszego wyboru – obkurcza naczynia, przywraca ciśnienie i przeciwdziała działaniu histaminy.

Jakie są objawy wstrząsu anafilaktycznego?

Początek anafilaksji jest zwykle nagły, a objawy pojawiają się w ciągu kilku minut do dwóch godzin po kontakcie z alergenem. Typowe symptomy obejmują:

• nagły spadek ciśnienia tętniczego i uczucie osłabienia,
• obrzęk twarzy, ust, języka lub gardła, który może utrudniać oddychanie,
• duszność, świszczący oddech, uczucie ucisku w klatce piersiowej,
• pokrzywkę, świąd, rumień lub nagłe zaczerwienienie skóry,
• wymioty, biegunki, bóle brzucha,
• zaburzenia świadomości, a w ciężkich przypadkach utratę przytomności.

Nie wszystkie objawy muszą wystąpić jednocześnie. Czasem jedynym symptomem bywa uczucie duszności i przyspieszone bicie serca. U dzieci i niemowląt reakcja może być mniej typowa – np. pojawiają się powtarzające wymioty lub wysypka, które łatwo pomylić z infekcją. Każdy taki przypadek wymaga natychmiastowej oceny medycznej.

Jak odróżnić anafilaksję od zwykłej alergii?

Wielu pacjentów myli zwykłą reakcję alergiczną z anafilaksją. Różnica polega na rozległości i dynamice objawów. Zwykła alergia ogranicza się do skóry (np. wysypka, świąd), natomiast anafilaksja wpływa na układ oddechowy, krążenia i pokarmowy. Jeśli objawy dotyczą więcej niż jednego układu – np. pokrzywka i duszność – należy podejrzewać wstrząs anafilaktyczny.

Wstrząs anafilaktyczny to stan zagrożenia życia i wymaga natychmiastowego działania. W praktyce lepiej podać adrenalinę nawet przy podejrzeniu anafilaksji, niż zwlekać z interwencją. Opóźnienie w użyciu leku drastycznie zwiększa ryzyko zgonu.

Jakie są najczęstsze przyczyny wstrząsu anafilaktycznego?

Przyczyny anafilaksji różnią się w zależności od wieku pacjenta. U niemowląt najczęściej wywołują ją białko mleka krowiego, jaja lub orzechy. U dzieci i nastolatków – pokarmy, alergeny wziewne oraz jady owadów. U dorosłych najczęstszą przyczyną są leki (antybiotyki, NLPZ, środki kontrastowe) i użądlenia owadów. W niektórych przypadkach anafilaksję mogą wywołać szczepionki, choć jest to niezwykle rzadkie zjawisko – statystycznie ok. 1 przypadek na milion podań.

Ryzyko wystąpienia ciężkiej reakcji zwiększają choroby układu krążenia, astma, stres, infekcje, alkohol oraz przyjmowanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych. Istnieją także rzadkie formy, takie jak anafilaksja wysiłkowa, która pojawia się po aktywności fizycznej, zwłaszcza jeśli poprzedził ją posiłek zawierający uczulające składniki.

Czy szczepienia mogą wywołać anafilaksję?

Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) i Centers for Disease Control and Prevention (CDC), szczepienia są niezwykle bezpieczne, a przypadki anafilaksji po szczepionkach należą do rzadkości. Osoby z alergiami na pokarmy, lateks czy jad owadów mogą się szczepić, o ile nie występowały u nich reakcje anafilaktyczne na wcześniejsze szczepionki. Jeśli ktoś przeżył taki epizod, konieczna jest konsultacja z alergologiem przed kolejnym szczepieniem.

Szczególną ostrożność należy zachować po pierwszej dawce szczepionki – jeśli wystąpiła ciężka reakcja, druga dawka nie powinna być podana. Każdy punkt szczepień dysponuje zestawem przeciwwstrząsowym z adrenaliną, co pozwala na natychmiastową interwencję w razie potrzeby.

Jak leczy się wstrząs anafilaktyczny?

Epinefryna (adrenalina) jest podstawowym lekiem ratującym życie. Podaje się ją domięśniowo w przednio-boczną część uda, najlepiej przy pomocy auto-wstrzykiwacza (EpiPen). Dawka może być powtórzona po 5–10 minutach, jeśli objawy nie ustępują. Adrenalina przywraca prawidłowe ciśnienie, redukuje obrzęk i przeciwdziała zwężeniu dróg oddechowych.

Po podaniu adrenaliny konieczne jest wezwanie pomocy pod numer 112 lub 999 i pozostanie przy poszkodowanym do czasu przyjazdu ratowników. W szpitalu pacjent otrzymuje dodatkowo tlen, płyny dożylne, glikokortykosteroidy i leki przeciwhistaminowe. Każdy, kto przeżył anafilaksję, powinien zostać przeszkolony w zakresie użycia adrenaliny i otrzymać receptę na autostrzykawkę.

Jak udzielić pierwszej pomocy przy anafilaksji?

• Połóż chorego i unieś jego nogi, aby poprawić przepływ krwi do serca.
• Nie pozwalaj mu wstawać ani chodzić – może to pogłębić spadek ciśnienia.
• Jeśli ma problemy z oddychaniem, ułóż go w pozycji siedzącej.
• Podaj adrenalinę (jeśli dostępna) w przednio-boczną część uda.
• Wezwij pomoc medyczną lub poproś kogoś o natychmiastowe zadzwonienie na numer alarmowy.
• W razie potrzeby rozpocznij resuscytację krążeniowo-oddechową.

Najważniejsze, by działać bez zwłoki – adrenalina jest bezpieczna, a podanie jej w sytuacji wątpliwej nie zaszkodzi, podczas gdy zaniechanie może być śmiertelne.

Jak zapobiegać wstrząsowi anafilaktycznemu?

Osoby z potwierdzonymi alergiami powinny unikać znanych alergenów, informować otoczenie o swoim stanie i zawsze nosić przy sobie auto-wstrzykiwacz z adrenaliną. Warto też mieć przy sobie bransoletkę medyczną z informacją o alergii. W przypadku uczuleń na jad owadów lub leki możliwa jest immunoterapia odczulająca, która zmniejsza ryzyko ciężkich reakcji.

Pacjenci po epizodzie anafilaksji powinni pozostawać pod opieką alergologa, który pomoże ustalić przyczynę i zaplanować działania profilaktyczne. W razie potrzeby można uzyskać receptę online na leki ratujące życie, bez wychodzenia z domu.

Świadomość społeczna dotycząca anafilaksji wciąż jest niewystarczająca. Wielu ludzi nie wie, jak wygląda epinefryna, ani jak jej użyć. Tymczasem w Europie 1 na 300 osób doświadcza epizodu anafilaksji w ciągu życia, a co czwarty przypadek dotyczy dzieci. Odpowiednia wiedza może zdecydować o życiu lub śmierci. W szkołach i miejscach pracy coraz częściej prowadzi się szkolenia z udzielania pierwszej pomocy przy wstrząsie – to krok w dobrą stronę.

Źródła:

• Shaker M.S., Wallace D.V., Golden D.B.K. i wsp. (2020). Anaphylaxis – a 2020 practice parameter update. Journal of Allergy and Clinical Immunology, 145(4), 1082–1123.
• Ansley L., Bonini M., Delgado L. i wsp. (2015). Pathophysiological mechanisms of exercise-induced anaphylaxis: an EAACI position statement. Allergy, 70(10), 1212–1221.
• National Institute of Allergy and Infectious Diseases (NIAID). (2023). Anaphylaxis overview. National Institutes of Health. [https://www.niaid.nih.gov/diseases-conditions/anaphylaxis]
• Centers for Disease Control and Prevention (CDC). (2024). Management of anaphylaxis after vaccination. [https://www.cdc.gov/vaccines/hcp/acip-recs/general-recs/anaphylaxis.html]
• Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH. (2023). Anafilaksja – diagnostyka i postępowanie. [https://www.pzh.gov.pl]